Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
Przedmiotem artykułu jest omówienie księgozbioru Biblioteki Polskiej w Montrealu, największej polskiej książnicy w Kanadzie. Wiele informacji zawartych w publikacji pochodzi od obecnej dyrektor placówki Hanny M. Pappius, z którą prowadziłam korespondencję listowną.
W kanadyjskiej mozaice etnicznej, składającej się z ponad sześćdziesięciu różnych grup, polska diaspora jest widoczna, choć nigdy nie odgrywała roli znaczącej1. Charakterystyczna jest przy tym jej koncentracja w obrębie takich miast metropolitalnych, jak Toronto, Montreal, Winnipeg, Vancouver i Edmonton. Generalnie Polonia kanadyjska występuje jako szósta pod względem etnicznym grupa w Kanadzie.
Duża liczebność Polonii przekłada się na liczbę jej organizacji. Czołową rolę wśród nich odgrywa Kongres Polonii Kanadyjskiej (KPK) — federacja koordynująca działalność wchodzących w jego skład organizacji i stowarzyszeń. Wśród organizacji kombatanckich największe jest Stowarzyszenie Polskich Kombatantów w Kanadzie (SPK) wraz z kołami terenowymi. Najważniejszą natomiast organizację profesjonalną stanowi Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Polskich w Kanadzie. Najliczniejszy oddział, w Toronto, kultywuje tradycyjną działalność Stowarzyszenia — samoedukację i doskonalenie wiedzy zawodowej. Nauczycieli polonijnych skupia Związek Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie .
Wymienione organizacje mają najczęściej biblioteczki fachowe na własny użytek, w mniejszym stopniu udostępniają zbiory czytelnikom nienależącym do organizacji. Zdarza się, że wspierają działalność istniejących już bibliotek w miejscowościach, w których funkcjonują.
W Kanadzie życie społeczności polonijnej skupia się tradycyjnie wokół parafii rzymskokatolickich. Duszpasterstwo emigracyjne, poza posługa- mi religijnymi, odgrywało i odgrywa ogromną rolę w procesie podtrzymywania polskości wśród polskiej grupy etnicznej w Kanadzie. Przy parafiach funkcjonują polskie szkoły, eksponowane są dobra kultury polskiej. W salach parafialnych znajdują się biblioteki, czytelnie prasy. W ostatnich latach rola parafii zmienia się z powodu powstających w coraz większej liczbie placówek świeckich, działających zupełnie niezależnie od struktur kościelnych. Szczególnie uwidocznia się to w większych ośrodkach miejskich .
Najstarszą z polonijnych instytucją kulturalno-naukową w Quebec i na wschodnim wybrzeżu Kanady jest Polski Instytut Naukowy w Kanadzie (PINK) wraz z Biblioteką Polską. Założony został w celu utrwalenia dziedzictwa polskiej myśli i tradycji narodowej. Oddziały terenowe PINK-u znajdują się w Ottawie, Toronto, Vancouverze i Halifaksie. Oprócz promocji polskiej kultury PINK stara się propagować wiedzę o Polsce, wyjaśniać i prostować błędy, często wynikające z obiegowej, powszechnie powielanej a nieprecyzyjnej wiedzy historycznej o kraju przodków, informować o faktach historycznych oraz utrzymywać więź z Polską .
„A my trwamy już od 35 lat, bo oparci jesteśmy na głębszych irracjonalnych podstawach, i mam nadzieję, że z pomocą i wsparciem przyjaciół, o które bardzo prosimy — przetrwamy nadal i może kiedyś Polski Montreal będzie dumny z takiego pomnika polskości, jaki zostanie po emigracji z 1939 roku!” — pisała Wanda Stachiewicz w 1978 roku, założycielka Biblioteki.
Twórczyni Biblioteki Polskiej urodziła się we Lwowie 12 grudnia 1895 roku. Wychowywała się w rodzinie z głębokimi tradycjami polskimi. Była córką Władysława Abrahama, profesora historii i prawa — rektora Uniwersytetu Lwowskiego im. Jana Kazimierza, jednego ze współzałożycieli Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Matka — Apolina, całe życie poświęciła pracy społecznej.
Po zdobyciu gruntownego wykształcenia humanistycznego na Uniwersytecie Lwowskim Wanda Stachiewicz wyjechała do Francji, gdzie na pa- ryskiej Sorbonie studiowała historię cywilizacji. W swym rodzinnym mieście ukończyła z wyróżnieniem kurs pedagogiczny w Wyższej Szkole Muzycznej, w której później wykładała przedmioty teoretyczne i historię muzyki. Również we Lwowie skończyła kursy z zakresu wiedzy bibliotekarskiej, po latach pogłębione rzetelnymi studiami na Uniwersytecie McGill w Montrealu.
Po wojnie 1920 roku, kierując się patriotyzmem i wrażliwością na sprawy drugiego człowieka, pracowała jako ochotniczka w Pomocniczej Wojskowej Służbie Kobiet w Białym Krzyżu, której zadaniem była praca oświatowa wśród żołnierzy: nauka czytania, pisania i podstaw historii Polski .
Wkrótce po zawarciu związku małżeńskiego z oficerem I Brygady Legionów Piłsudskiego ppłk. Wacławem Stachiewiczem, w 1921 roku wyje- chała do Paryża, gdzie mąż skierowany został na studia w Ecole Superieure de Guerre, prestiżowej Akademii Wojskowej. Po dwóch latach pobytu w Paryżu państwo Stachiewiczowie wrócili do Polski. Wacław Stachiewicz został mianowany wykładowcą w Warszawskiej Szkole Oficerskiej. W zależności od zmieniających się przydziałów służbowych męża, mieszkali kolejno we Lwowie i w Warszawie, w Wilnie oraz Częstochowie. Pani Wan- da miała troje dzieci: dwóch synów bliźniaków — Bogdana i Juliana, oraz córkę Ewę.
W 1939 roku, po inwazji Związku Radzieckiego na Polskę, nie znając losów swojego męża, przedarła się z trojgiem nieletnich dzieci przez Rumunię, Jugosławię, Włochy i Szwajcarię do Paryża. Następnie, po upadku Francji, w bardzo niebezpiecznych warunkach przedostała się do Anglii, skąd została wraz z dziećmi wysłana przez władze polskie na pokładzie „Batorego” do Kanady. Wraz z przybyciem do Montrealu, latem 1940 roku, zaczął się nowy rozdział w życiu Wandy Stachiewicz. Jako samotna kobieta z trojgiem dzieci, bez środków finansowych, musiała znaleźć dach nad głową, pracę i odpowiednie szkoły dla dzieci.
Dzięki przedsiębiorczości została „rezydentem domu na Westmount, w ekskluzywnej dzielnicy Montrealu, który w wyniku jej zabiegów stał się niebawem miejscem zamieszkania wielu innych polskich uchodźców wojennych” . Już po roku pobytu, dzięki znajomościom kilku języków, otrzymała pracę w International Labour Office (Biurze Ligi Narodów), przeniesionym na czas wojny z Genewy do Montrealu. Pomimo ogromnych trudności Wanda Stachiewicz potrafiła siłą swej indywidualności wniknąć jak mało kto z Polaków w społeczeństwo kanadyjskie, nawiązać trwałe przy- jaźnie z Kanadyjczykami, wyrobić sobie uznanie i poparcie w sferach uniwersyteckich, rządowych oraz wśród osób prywatnych.
Mimo pracy zarobkowej Wanda Stachiewicz mocno angażowała się w pracę społeczną instytucji polskich, a także kanadyjskich. Była współzałożycielką Stowarzyszenia Polskich Uchodźców Wojennych, a na Uniwersytecie McGill — organizatorką cyklu wykładów o kulturze polskiej, które cieszyły się dużą popularnością wśród studentów i szerokiego grona publiczności . Pracowała również w Women's Work Bureau. Wykorzystując swoje liczne kontakty z najbardziej wpływowymi osobami w Kanadzie, szczególnie związanymi z Uniwersytetem McGill, dążyła konsekwentnie do jednego z najważniejszych celów — stworzenia profesjonalnej polskiej placówki kulturalnej i naukowej . Za wybitne zasługi i osiągnięcia w dziedzinie szerzenia kultury polskiej na obczyźnie została odznaczona Krzyżem Komandorskim i Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi, dwukrotnie Złotą Odznaką Kongresu Polonii Kanadyjskiej oraz Orderem Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Wanda Stachiewicz dobrze zasłużyła się Ojczyźnie, Kanadzie i społeczeństwu polskiemu w Montrealu . Dożywszy sędziwego wieku 100 lat, zmarła 8 lipca 1995 roku w Montrealu. Dzisiaj wiemy, że dzieło jej życia stało się symbolem polskości, korzystają z niego kolejne pokolenia polskiej diaspory w Kanadzie.
Wanda Stachiewicz znalazła się w grupie pierwszych polskich uchodźców, którzy przybyli do Kanady już w 1940 roku. Zarówno władze kanadyjskie, jak i sami uchodźcy uważali ten pobyt za czasowy. Dalecy byli od jakichkolwiek prób zapuszczenia korzeni. Jednak Pani Wanda nie zamierzała bezczynnie czekać na zakończenie wojny. Uznała, że należy podjąć wszelkie działania na rzecz walczącego narodu. Wiedziała, jak duże znaczenie mają organizacje społeczne i kulturalne. Dlatego dążyła do współpracy z już istniejącymi oraz tworzenia nowych. Działała z myślą, że Polsce można również pomóc, zapoznając inne narody z podstawowymi, aktualnymi problemami jej ojczyzny. Niestrudzona w działalności charytatywnej, miała w sobie jeszcze siły i zapał, by dbać o kulturę polską. Przyczyniła się do zorganizowania w 1943 roku Polskiego Instytutu Naukowego, będącego oddziałem PIN z Nowego Jorku. Biblioteka początkowo powstała jako jego pracownia. Uniwersytet McGill, z którym współpracował PIN, oddał do dyspozycji biblioteki odpowiednie pomieszczenie w jednym ze swoich budynków. Pani Wanda tak wspomina to wydarzenie: „Dr Penfield poszedł ze mną do Rektoratu i osobiście poprosił dr. Jamesa, by przyjął honorową prezesurę Instytutu, a gdy rektor wyraził zgodę — ja zebrałam się na odwagę, czując, że taka druga sposobność się nie nadarzy, poprosiłam o przyznanie nam lokalu w obrębie Uniwersytetu. Rektor zastanowił się chwilę »one cannot resist a woman's plea«, wezwał sekretarkę i polecił jej wyznaczyć nam siedzibę niemal naprzeciw swego biura [...]” .
Od początku istnienia Instytutu Wanda Stachiewicz gromadziła książki. W pierwszej kolejności kolekcjonowała materiały potrzebne członkom i pracownikom naukowym. Zdobywała różnego rodzaju druki i pisma wy- dawane w Paryżu i Londynie, które obecnie mają dużą wartość bibliofilską. Kiedy następstwa wojny przekreśliły jej powrót do Polski, całą swoją energię skoncentrowała na Bibliotece Polskiej, nie zaniedbywała przy tym innych zajęć, jak chociażby pracy w Polskim Instytucie Naukowym.
Wiedziała jednak, że przy tylu napływających uchodźcach po zakończeniu wojny potrzeba biblioteki stała się istotnym problemem. Podkreślał to fakt działającej już grupy ochotników, którzy zebrawszy między sobą składki, utworzyli wędrowną bibliotekę. Pani Wanda zaproponowała, by przeczytane książki wypożyczać chętnym w lokalu Instytutu. Był to zalążek wypożyczalni przy bibliotece. Grono czytelników stopniowo się powiększało, szczególnie od roku 1950, gdy biblioteka zmieniła całkowicie swój charakter. Rozwinięto wypożyczalnię książek, udostępnioną nie tylko naukowcom, ale również wszystkim Polakom w Montrealu. Biblioteka stała się ośrodkiem polskiej działalności kulturalnej, skierowanej zarówno do Polonii, jak i innych narodów. Urządzano prelekcje wybitnych znawców problemów polskich, serie odczytów oraz imprezy kulturalne.
W październiku 1953 roku utworzono komitet biblioteczny, który objął administrację Biblioteki. Kierowniczką została Wanda Stachiewicz; jej bez- interesowność przyciągała chętnych do pomocy. Ochotnicy oferowali pracę bez zapłaty, w wolnych chwilach, wieczorami i w soboty. Wraz z Panią Wandą wolontariuszki katalogowały, sygnowały i oprawiały wzrastającą liczbę książek. To wszystko mogło się odbywać dzięki dużemu wsparciu ze strony Uniwersytetu McGill. Należy podkreślić, że podstawą materialną funkcjonowania Biblioteki była pomoc uniwersytetu, który wyposażył ją w pomieszczenie wraz z ogrzewaniem, oświetleniem i obsługą. Pokój w campusie Duggan Hous, przy ulicy McTavish, przydzielono duży i przyjemny. Półki na zbiory ustawiono wzdłuż ścian. Za pożyczanie książek pobierano małą opłatę w wysokości 50 centów miesięcznie, ale tylko od czytelników, którzy byli w stanie zapłacić. Książnica powoli się rozwijała. Z pomocą przychodziło szczupłe grono oddanych sprawie ofiarodawców, założono Towarzystwo Przyjaciół Biblioteki. Wielu autorów oraz niemal wszyscy wydawcy emigracyjni uważali za swój obowiązek „zasilanie” księgozbioru, jednak to wciąż było mało. Brakowało na zakup książek i na oprawę.
Placówka kilkakrotnie otrzymywała dotacje rządowe. W 1950 roku władze miasta Montreal przyznały kwotę 1 000 dolarów, lecz po 3 latach, wraz ze zmianą organizacji miejskich, zaprzestały wypłacania subwencji. Po wielu wysiłkach i petycjach władze prowincji przyznały dotację w tej samej kwocie. Biblioteka otrzymywała ją przez 10 lat do 1964 roku. Każda pomoc od państwa zawsze kończyła się ze zmianą danego rządu czy opcji politycznej. Wsparcia finansowego udzielały również, w miarę swych możliwości, organizacje polonijne. W 1962 roku stanowisko rektora Uniwersytetu McGill objął dr Harold Rocke Robertson, który, jak jego poprzednik dr Frank James, utrzymywał przyjazne stosunki z biblioteką. W następnym roku nowym prezesem PIN-u został prof. Tadeusz Romer, o którym mówiono, że „był specjalnym protektorem biblioteki” . Współpraca ta zaowocowała przydziałem dla Biblioteki Polskiej nowego lokalu przy ulicy 3479 Peel Street, gdzie mieści się do dnia dzisiejszego. Od 1964 roku biblioteka mogła poszerzyć zakres usług. Otworzono Periodical Room oraz czytelnię. Zgromadzono ponad 100 tytułów czasopism napływających z Polski oraz innych krajów.
Wanda Stachiewicz nie ustawała w wysiłkach, aby zagwarantować placówce byt. Jej działania utrudniała sytuacja polityczna w prowincji Quebec. Rządząca Partia Quebecois konsekwentnie dążyła do wyrugowania języka angielskiego, co odbijało się niekorzystnie na anglojęzycznym Uniwersytecie McGill. Ponieważ od władz prowincji zależało szkolnictwo, w tym również wyższe, spadek liczby studentów oznaczał zmniejszenie wpływów i dotacji. To z kolei mogło odbić się na statusie Biblioteki Polskiej. Pani Wanda, świadoma zagrożenia, pragnęła temu zapobiec. Dlatego z jednej strony poinformowano władze prowincjonalne o charakterze placówki, o jej całkowicie apolitycznym obliczu. Z drugiej zaś strony zapewniono uniwersytet, że biblioteka nie podejmie żadnych kroków bez porozumienia z władzami uczelni, że pragnie zachować z nią związek i łączność.
Delegacja Instytutu Naukowego — w osobach prezesa Bohdana Ławruka i kustosza Biblioteki Polskiej W. Stachiewiczowej — udała się zatem 20 września 1979 roku do nowo obranego rektora Uniwersytetu McGill z prośbą, by przyjął godność honorowego prezesa Instytutu, zgodnie z dotychczasową praktyką. Pani Stachiewiczowa podczas tej rozmowy przed- stawiła palące problemy biblioteki. Uzyskała od rektora Davida Loyda Johnstona, jak wynika z listu skierowanego do niej, zapewnienie, że dotychczasowe przywileje będą utrzymane, a rewizja nastąpi wówczas, „kiedy nastąpią większe zmiany w Instytucie względnie w wypadku jakichś zmian w perspektywach uniwersytetu” .
Biblioteka Polska stanowi dla uniwersytetu uzupełnienie jego ogromnej biblioteki w dziale środkowo-wschodniej Europy, dotyczącej Polski. Uczelnia kieruje więc do biblioteki PIN-u swych profesorów, studentów i badaczy poszukujących wiadomości z działów historii, literatury, językoznawstwa, nauk politycznych czy też folkloru i sztuki. O tym, jak dobrą opinią cieszy się placówka, świadczą książki kanadyjskich badaczy. Profesor historii Uniwersytetu w Toronto Bohdan Budurowycz pisze bardzo pozytywnie o zbiorach biblioteki w swej książce Slavic and East European resources in Canadian Libraries, wydanej w Ottawie przez National Libra- ry w 1976 roku. Henryk Kozłowski, z National Library of Canada, w swej pracy Inventaire des publication ene serie polonaises dans les bibliotheques Canadiennes podkreślił natomiast szczególny charakter i rodzaj Biblio- teki Polskiej, jako jedynej tego typu w Kanadzie. Stwierdził ponadto, że zawiera ona wiele „białych kruków” i jest bogata w bibliofilskie rzadkości. Jego książkę wydał w 1977 roku National Library of Canada. Pozycję tę polecano jako „reference book”.
Związek Wydawców w Londynie zakwalifikował Bibliotekę Polską w Montrealu jako jedną z trzech bibliotek narodowych na emigracji — po Bibliotece Polskiej w Paryżu i Bibliotece Polskiej w Londynie. W jednym z raportów napisano: „Ambicją pani Stachiewiczowej było uczynienie z Biblioteki Polskiej żywej placówki, a nie tylko pomnika. Stąd wypożyczalnia i czytelnia. Powstała więc swoista placówka polska. Nie należy do żadnej organizacji, nie wojuje z nikim, ale chce jak najlepiej służyć wszystkim. Do dyspozycji jest jednak nie tylko drukowane słowo polskie, bo pani Stachiewiczowa była gotowa do wysłuchania każdego, do udzielania informacji. Chyba nie jest przesadą twierdzenie licznych polskich montrealczyków, iż Biblioteka Polska jest oazą polskiej kultury w tym mieście. Posiada jakąś magnetyczną siłę, jako że niemal wszyscy goście z Polski składają właśnie tam wizyty. Znajdują żywe i drukowane słowo polskie” .
Księgozbiór biblioteki Wanda Stachiewicz tworzyła od podstaw. Nie po- wstawał, jak większość tego typu placówek w Europie, na podstawie przekazanego księgozbioru lub darowizny. Fundament kolekcji stanowiły książki oraz inne dokumenty służące do pracy naukowej członkom Polskiego Instytutu Naukowego. Mimo wielu trudności, do roku 1957 udało się zgromadzić ponad 6 000 woluminów. Przez kolejne dziesięć lat, dzięki dotacjom z Rady Miasta, biblioteka miała stałą kwotę na zakup książek, co pozwoliło w 1968 roku przekroczyć liczbę 10 000 pozycji. Jak pisała Wan- da Stachiewicz16, materiały dobierane były tak, aby zaspokoić potrzeby naukowców i studentów. Jednak od chwili uruchomienia wypożyczalni, przy zakupach książek uwzględniano również zainteresowania wzrastającej wśród emigracji liczby czytelników. W zbiorach znalazło się wiele książek beletrystycznych oraz dla młodzieży. Biblioteka Polska specjalizowała się w polonikach, podkreślając szczególnie ważne problemy i aspekty współczesnej Polski oraz środkowo-wschodniej części Europy. Książki historyczne, prawnicze oraz z zakresu nauk politycznych stanowiły 30% księgozbioru. Pozycje dotyczące socjologii i folkloru, jak też literatury i filologii zajmowały po 20%. Zbiór o profilu humanistycznym uzupełniały w 10% książki o sztuce i religii, pozostałe zaś 20% to miscellanea: podróżnicze, biografie i powieści. Prawie połowa pozycji napisana była w języku polskim, natomiast inne — w językach obcych, głównie w języku angielskim i francuskim oraz, w nie- znacznej liczbie, po czesku, słowacku i ukraińsku. Była też specjalna pół- ka z książkami o Kanadzie, o jej historii, literaturze, życiu i imigracji. Dzięki wsparciu finansowemu organizacji polonijnych oraz darom od wydawnictw księgozbiór biblioteki w 1978 wzrósł do 24 700 książek. W latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęto jesienne zbiórki wśród Polonii kanadyjskiej. O tym, jak ważną rolę odgrywa biblioteka w życiu Polonii, świadczyły i nadal świadczą pozytywne rezultaty tych akcji. Zbiory Biblioteki Polskiej stale się powiększają (zob. rys. 1.). W 1988 roku wynosiły 35 000 woluminów, w 1995 roku wzrosły do 41 919, a pod koniec 2000 roku liczyły już 43 990 książek.
Rys 1. Stan księgozbioru biblioteki w latach 1957—2006
Źródł o: sprawozdania z działalności Biblioteki Polskiej w Montrealu w latach 1957—2006
Zgromadzony księgozbiór biblioteki w 2006 roku liczył 47 163 woluminy. Zbiory nadal mają charakter humanistyczny. Przeważają w nich książki w języku polskim, wzbogacone o polonika zagraniczne. Pod względem zagadnień około 35% książek dotyczy obecnie literatury polskiej. Historia i nauki społeczne stanowią 30%, inne zaś dziedziny oraz literatura dla dzieci to 20% księgozbioru. Wśród pozostałej części książek 10% dotyczy sztuk pięknych, a 5% — zagadnień religijnych (zob. rys. 2.).
Na księgozbiór podręczny (reference) składa się około 1500 pozycji. Naj- ważniejszymi wśród nich są Bibliografia polska K. Estreichera, encyklopedie, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, herbarze K. Niesieckiego i A. Bonieckiego, Polski słownik biograficzny, roczniki statystyczne.
Rys. 2. Struktura księgozbioru Biblioteki Polskiej im. W. Stachiewicz w Montrealu
Źródło: informacje bibliotekarza mgr. Stefana Władysiuka.
Cenną część zbiorów specjalnych stanowią stare druki. Biblioteka — jako jedyna na kontynencie — ma kompletny oryginalny tekst Konstytucji 3 maja, wydanej po angielsku w Londynie w 1791 roku. Rozporządzenia Księstwa Warszawskiego przedstawione są w 4-tomowym, wydawanym od 1810 roku „Dzienniku Praw”. Na początku tomu pierwszego, przed tekstem Ustawy konstytucyjne, figuruje adnotacja: „text Francuski ma bydź szczególniey za prawidło uważany”. „Dziennik Praw” zawiera szczegółowy porządek, według którego miała działać ówczesna administracja Księstwa Warszawskiego.
Biblioteka Polska dysponuje kolejnymi 60 kompletami tomów „Dziennika Praw” oraz dwoma tomami dodatkowymi, zawierającymi uzupełnienie poprzednich dzieł. Charakterystyczną cechę stanowi to, że o ile tekst konstytucji w tomie 1. podany jest w języku polskim i francuskim, o tyle w ukazach za lata 1850—1860 obok tekstu polskiego wymieniony został również tekst rosyjski. Świadczy to o zmianach dokonanych w administracji Królestwa Polskiego, która po upadku Powstania Styczniowego została zrusyfikowana.
Placówka oprócz tekstów konstytucji II RP ma również „Dziennik Ustaw” z okresu międzywojennego, który bibliotece ofiarował konsul Rzeczypospolitej Polskiej w Montrealu Tadeusz Brzeziński. Znajdują się tam również inne cenne materiały dla badaczy historii parlamentaryzmu polskiego .
Biblioteka Polska od samego początku gromadziła literaturę dotyczącą krajów i narodów sąsiadujących z Polską, w tym i Ukrainy. Materiały są w języku polskim, ukraińskim oraz w oficjalnych językach Kanady, czyli francuskim i angielskim. Kolekcję ukraińską można podzielić na trzy pod- stawowe kategorie. W pierwszej mieszczą się prace na temat Ukrainy i jej narodu w Europie. Druga to „Ukrainica canadiana”, informująca o Ukraińcach w Kanadzie. Trzeci dział stanowi natomiast literatura dotycząca stosunków polsko-ukraińskich — czy to w kraju, czy na terenie kanadyjskim lub amerykańskim w ogóle. Podstawową pracą o metodologii studiów historycznych o Ukrainie i Europie Wschodniej jest wydanie angielskie M. Hruszewskiego The traditional scheme of russian history and the problem of rational organization of the history of the East Slavs (Winnipeg 1956). Do innych cennych opracowań tego tematu zaliczyć trzeba książkę W.A. Serczyka Historia Ukrainy (Wrocław 1979). Uzupełniają tę syntezę specjalne studia tego autora o Kozaczyźnie do roku 1648 (Kraków 1986) i hajdamakach (Kraków 1972). Z innych autorów piszących o historii Ukrainy należy wymienić S. Skrzypka, M. Kowalewskiego, I. Łysiaka-Rudnickiego i innych. Cennym studium z dziedziny literatury jest praca S. Kozaka Bractwo Cyryla i Metodego w Kijowie w XIX w. (Kraków 1990). W dziedzinie językoznawstwa na pierwszy plan wysuwa się słownik etymologiczny An ethymological dictionary of the Ukrainian language (2 tomy, Winnipeg—Ottawa 1962—1982), zawierający pod hasłami ukraińskimi materiał polski.
Stosunkowo dobrze reprezentowana jest w zbiorach literatura o relacjach polsko-ukraińskich. Z tej dziedziny można wymienić takie tytuły, jak: Volodymyra Kubijovyca Western Ukraine within Poland, 1920—1939: ethnic relations; Ryszarda Torzeckiego Kwestia ukraińśka w Polsce w latach 1923—1929; Kamila Barańskiego Przeminęli zagończycy, chliborobi, chasydzi... rzecz w ziemi stanisławowsko-kołomyjsko-stryjskiej; Rok 1863 na Ukrainie, pamiętnik nieznanego autora — w opracowaniu i z komentarzem Eligiusza Kozłowskiego; Franciszka Persowskiego Studia nad pograniczem polsko-ruskim w X—XII wieku; Stanisława Skrzypka Problem of Eastern Galicia; Paula Magosci Galicia: a historical survey and bibliographic guide, i inne. Dokładniejsze dane można znaleźć w katalogach: kartkowym i skomputeryzowanym, dostępnych i wzorowo prowadzonych. Uzupełnieniem informacji jest opracowanie Bibliografie Ukrainy na podstawie czasopism polskich za lata 1859—1918 autorstwa Michała Żurowskiego. Bibliografia dostępna jest na stronie Biblioteki Polskiej pod adresem http:// www.biblioteka.info/ukraina/.
Zbiory biblioteczne zawierają również kolekcję czasopism, która liczy ponad 200 tytułów. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku, w związku z ograniczeniami lokalowymi, dokonano przeglądu zbiorów. Usunięto czasopisma uznane za niezgodne z generalnym profilem biblioteki. Były to głów- nie specjalistyczne czasopisma naukowe o charakterze technicznym oraz obcojęzyczne, nie mające powiązań z Polską. Usunięto też polskie popularne czasopisma z niekompletnymi rocznikami, łatwe do zdobycia w każdej większej polskiej bibliotece.
Wydawnictwa ciągłe w Bibliotece Polskiej można podzielić na dwie grupy. Pierwsza to czasopisma polskie wydawane w kraju, liczące około 120 tytułów. Na drugą grupę składa się około 100 tytułów czasopism polonijnych, wydawanych głównie w Kanadzie, Francji, Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych Ameryki. Wśród czasopism krajowych biblioteka prenumeruje „Tygodnik Powszechny”, „Wprost”, „Niedzielę”, „Naszą Polskę”, „Newsweek” oraz anglojęzyczny „Warsaw Voice”. Egzemplarz „Polityki” przekazywany jest bezpłatnie. Z codziennej prasy wydawanej w Polsce biblioteka otrzymuje w postaci drukowanej oraz na płytach CD- -ROM „Gazetę Wyborczą” oraz „Rzeczpospolitą”. Dodatkowo prenumeruje się „Nasz Dziennik”. W zbiorach są również miesięczniki i kwartalniki naukowe o charakterze humanistycznym, poświęcone kulturze polskiej. Wśród periodyków literackich i historycznych biblioteka gromadzi „Teatr”, „Dialog”, „Więź” oraz „Kwartalnik Historyczny”. Znajdziemy tu również tygodnik „Przegląd”, wydawany przez Towarzystwo Wydawnicze i Literackie w Warszawie. Dostępne dla czytelnika są czasopisma krajowe poświęcone Polonii, solidarnościowe i tzw. drugiego obiegu. Biblioteka przechowuje komplety wszystkich tytułów czasopism polonijnych wydawanych w Kanadzie. Należą do nich m.in.: „Czas”, „Związkowiec”, „Gazeta”, „Głos Polski”, „Kurier Polsko-Kanadyjski” oraz „Echo”. Gromadzi również wychodzące w Kanadzie biuletyny organizacji i stowarzyszeń polonijnych. Ponadto z prasy polonijnej wydawanej poza Kanadą dostępne są tytuły ze Stanów Zjednoczonych, np. „Nowy Dziennik” i „Gwiazda Polarna”. Czasopisma emigracyjne z Wielkiej Brytanii to m.in.: „Dziennik Polski”, „Dziennik Żołnierza” oraz „Aneks”. Prasę polonijną z Francji reprezentują „Kontakt”, „Kultura”, „Wiadomości” i kilka innych tytułów. Cenne są zbiory czasopism z okresu II wojny światowej, publikacje rządu na emigracji oraz wydawnictwa, w tym prasa II Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Władysława Andersa, np. tygodnik „Orzeł Biały”.
Od roku 1977 Biblioteka Narodowa Kanady wydała „Union list of Polish periodicals held in Canadian libraries”. Wykaz zawiera zbiór czasopism łącznie ze zbiorami Biblioteki Polskiej, która w systemie bibliotek kanadyjskich otrzymała kod QMPI. Skrót ten oznacza Quebec-Montreal-Polish Institute .
Biblioteka Polska im. Wandy Stachiewicz posiada także zbiory specjalne, które obejmują dokumenty audiowizualne, kolekcję grafiki polskiej, map oraz atlasów. Tak zwane książki mówione, ekranizacje popularnych po- wieści czy też filmy dokumentalne o Polsce to tylko część, jaką udostępnia czytelnikowi biblioteka na nowych nośnikach informacji . Przechowywane są również dokumenty rejestrujące ważniejsze wydarzenia z życia Polonii w Montrealu. Na szczególną uwagę zasługuje jednak kolekcja grafiki polskiej pochodząca z okresu międzywojennego. Wśród ponad czterystu rycin, gromadzonych przez lata z darów instytucji i osób prywatnych, stanowi ona zwartą całość, zawierającą najbardziej znane nazwiska artystów grafików z tego okresu. Kolekcja ta składa się ze stu dwudziestu prac autorstwa czterdziestu polskich artystów. Znajdują się w niej dzieła wykonane różnymi technikami, z przewagą drzeworytów. Ważne miejsce zajmują drzeworyty Władysława Skoczylasa, któremu przypisuje się stworzenie z drzeworytu samodzielnej dziedziny sztuki polskiej . Odwołujące się w swej genezie do sztuki ludowej, drzeworyty W. Skoczylasa zainspirowały powstanie niezwykle silnego środowiska polskich grafików, rekrutujących się głównie z przyjaciół i studentów artysty. Twórcy ci, skupieni w założonym z inicjatywy W. Skoczylasa w roku 1925 Stowarzyszeniu Artystów Grafików „Ryt”, zdominowali na długie lata polską grafikę, doprowadzając technikę drzeworytu do wyjątkowej perfekcji i artystycznego mistrzostwa. W szeregach „Rytu” znaleźli się tacy artyści, jak Edmund Bartłomiejczyk, Stanisław Ostoja-Chrostowski, Wiktoria Goryńska, Maria Różycka-Gabryel, Konstanty Maria Sopoćko oraz Stefan Mrożewski. Ten ostatni w ciągu swe- go długiego życia zdobył sławę i uznanie nie tylko w Polsce, ale i poza jej granicami. Warto wspomnieć, że wszyscy artyści międzywojenni, reprezentowani w kolekcji Biblioteki Polskiej, zostali szczegółowo opisani w wydanej w Polsce książce pt. Pięć wieków grafiki polskiej — katalogu wystawy Ireny Jakimowicz. Na podkreślenie zasługuje fakt posiadania przez bibliotekę dwóch prac Aleksandra Raka (Dzwonnik i Gra w karty), niezwykle cennych, gdyż pierwszą z nich uważano dotąd za zaginioną, a drugiej nie od- notowano jeszcze w literaturze. Wymieniony zbiór stanowi doskonały materiał dla historyka sztuki, badającego dzieje grafiki polskiej w znaczącym dla niej okresie . Wartość kolekcji jest tym większa, że wiele dzieł z tej epoki zaginęło podczas II wojny światowej.
Biblioteka Polska była zapleczem informacyjnym dla pracowników Polskiego Instytutu Naukowego. Po latach wytężonej pracy stała się jedyną w Kanadzie niezależną akademicką biblioteką połączoną z wypożyczalnią. Prowadzenie wypożyczalni mocno obciążało instytucję mającą poważne problemy finansowe, a także, mimo pomocy wolontariuszy, kadrowe. Jednak jej znaczenie dla Polonii i społeczeństwa kanadyjskiego było ogromne; pomagała ona przetrwać najtrudniejsze chwile. Stała się skarbnicą wiedzy o Polsce, z której korzysta coraz więcej studentów i wykładowców różnych montrealskich uczelni . Dlatego Biblioteka Polska starała się dostosować swoje normy biblioteczne do obowiązujących w Ameryce Północnej i Kanadzie.
Prowadzi się dwa oddzielne katalogi, alfabetyczny oraz przedmiotowy. Z myślą o czytelnikach napływających z Polski wprowadzono dodatkowe oznaczenia kolorami okładek dla tzw. książek emigracyjnych. W latach osiemdziesiątych XX wieku przeprowadzono w placówce wiele zmian mających wpływ na dostęp do informacji oraz wypożyczanie. Rozpoczęto katalogowanie nowości zgodnie z klasyfikacją Biblioteki Kongresu USA. Pozycje o charakterze naukowym od 1986 roku wprowadzano do systemu komputerowego Biblioteki McGill . Włączone do katalogu MUSE, stawały się dostępne we wszystkich bibliotekach uniwersyteckich w Kanadzie. System Biblioteczny ALEPH 500, w którym pracuje Biblioteka Uniwersytetu McGill, cechuje łatwe dojście w rozległej sieci komputerowej i można z niego korzystać przy użyciu dowolnych przeglądarek WWW. Wywołuje się go bezpośrednio ze strony Uniwersytetu McGill: http://www.mcgill.ca/li-brary/, lub ze strony internetowej Biblioteki Polskiej: http://biblioteka.info/, wchodząc w katalog on-line.
W Bibliotece Polskiej obowiązywał do 1989 roku system klasyfikacji Deweya. Przeklasyfikowanie zbiorów na system Biblioteki Kongresu rozpoczęto w chwili komputeryzacji wewnętrznego katalogu biblioteki. Zakupiono oprogramowanie do katalogowania w firmie Right on Programs z Nowego Jorku. Zaletą programu on-line catalog system były małe wymagania sprzętowe przy możliwości pracy w dwóch wariantach — jako pojedynczy użytkownik oraz w wersji NETWORK. Program pozwalał na katalogowanie książek, periodyków oraz dokumentów ze zbiorów specjalnych. W omawianej placówce nie przeprowadzono dotychczas zmian w procesie wypożyczania. Nadal każda książka ma swoją kartę, którą w chwili wypożyczenia wyjmuje się z kieszonki i wraz z innymi kartami wypożyczonych książek włącza do karty czytelnika. Następnego dnia na karcie książki stemplowana jest data wypożyczenia oraz zapisany numer inwentarzowy książki w kartotece książek wypożyczonych. Karta czytelnika natomiast, po oznaczeniu datą wypożyczenia oraz numerami wypożyczonych książek, włożona zostaje do kartoteki alfabetycznej czytelników. W chwili zwrotu książki, jej kartę usuwa się z kartoteki książek wypożyczonych, a następnie, po wykreśleniu numeru czytelnika, umieszcza w kieszeni książki. Jednocześnie z karty czytelnika anuluje się numer inwentarzowy książki. Metoda ta jest pracochłonna, toteż biblioteka przymierza się do wprowadzenia systemu kodów paskowych. Wymaga to dobrego stanu księgozbioru, dlatego przeznaczone są znaczne fundusze na oprawę książek. Zazwyczaj książki oprawiali wolontariusze, obecnie oddawane są one do firmy specjalizującej się w tego typu ochronie zbiorów.
W placówce każdy czytelnik może zarezerwować książkę, która aktualnie jest wypożyczona. Tworzone są również zbiory materiałów zarezerwowanych. Przywilej ten dotyczy jedynie członków PINK, którzy mogą zgłosić, jakie materiały będą im potrzebne i w jakim czasie. Zarezerwowane pozycje, po wycofaniu z obiegu, przechowywane są na oddzielnych, zamkniętych półkach. Po upływie czasu określonego przez członka Instytutu, książki wracają do obiegu. Biblioteka Polska współpracuje z innymi biblio- tekami w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych. Dzięki temu, udostępniając swoje zbiory innym placówkom, zapewnia własnym czytelnikom dostęp do poszukiwanych dokumentów, których sama nie posiada .
W ramach działalności informacyjnej biblioteka prowadzi tzw. serwis informacyjny, umożliwiając kontakt z nią telefoniczny lub faksem. Prowadzony jest również na stronie internetowej biblioteki kącik „Pytania do bibliotekarza”. Prośby o różnego rodzaju informacje można wysyłać na adres e-mail: info@biblioteka.info.
Aby ułatwić zaspokojenie potrzeb informacyjnych, zainstalowano w czytelni trzy stanowiska komputerowe z doprowadzonym Internetem. Dzięki szybkim łączom czytelnicy mają dostęp do dokumentów elektronicznych oraz baz danych abonowanych przez Bibliotekę Uniwersytetu McGill. Pełne zestawy komputerowe dostępne są dla każdego zainteresowanego. Stanowią duże ułatwienie dla osób przybywających z Polski, by kontynuować swą pracę naukową. Studenci polskiego pochodzenia z Uniwersytetu McGill często zaglądają do Biblioteki Polskiej, gdy w Bibliotece Głównej są duże kolejki chętnych do skorzystania z komputerów. Biblioteka planuje przeprowadzenie bezpłatnych kursów obsługi komputera dla wszystkich zainteresowanych czytelników. Organizowane są również spotkania tematyczne związane z Polską, które cieszą się dużym zainteresowaniem nie tylko czytelników.
Biblioteka Polska w Montrealu wraz z Instytutem, któremu podlega, od chwili swego powstania miała zachowywać, rozwijać i rozpowszechniać kulturę polską w Kanadzie (czyli w „kraju zamieszkania”). Jej cele i zadania były zbieżne z głoszonymi przez Stałą Konferencję Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ). Wpłynęło to na przyjęcie Biblioteki do tej organizacji, której pełnoprawnym członkiem stała się w 1980 roku. Od tej chwili aktywnie uczestniczy w realizowaniu wszelkich form działalności MABPZ. Umacnia współpracę z innymi instytucjami członkowskimi, wymienia doświadczenia. Wysyła przedstawicieli na coroczne sesje plenarne oraz inne spotkania. Pomaga w organizowaniu wspólnych eks- pozycji. Faktem godnym wyróżnienia jest prowadzenie strony internetowej Stałej Konferencji. Bibliotekarz Stefan Władysiuk opracował ją na podstawie materiałów z folderu Stałej Konferencji MABPZ. Zaprojektował oraz technicznie wykonał stronę Andrzej Leszczewicz, wolontariusz, w 1999 roku. Na sesji w Fawley Court w 2002 roku, owa strona internetowa została uznana za „oficjalną” stronę Stałej Konferencji. Dostępna jest na stronie Biblioteki Polskiej w Montrealu pod adresem http://www.biblioteka.info/mabpz/. Do chwili obecnej opiekuje się nią Stefan Władysiuk. Strona jest czytelna, zawiera aktualne dane o wydarzeniach oraz instytucjach będących członkami MABPZ .
Biblioteka Polska w Kanadzie jest jedyną tego typu niezależną, polską biblioteką akademicką i publiczną na kontynencie północnoamerykańskim . Stała się żywym pomnikiem polskości, świadczącym „o Polsce, jaką była i jaką powinna być” . W dniu 1 września 1969 roku w murach biblio- teki gościł ówczesny kardynał Karol Wojtyła, który napisał w księdze go- ści: „Dziękując za spotkanie w Polskim Instytucie Naukowym w lokalu Biblioteki Polskiej w Montrealu, życzę szczególnego błogosławieństwa Boże- go w tej działalności, która tak ogromne znaczenie posiada dla ducha polskiego” .
Wanda Maria Stachiewicz, wdowa po byłym szefie Sztabu Głównego Wojska Polskiego sprzed wojny, córka znanego historyka i rektora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, prof. Władysława Abrahama, absolwentka tegoż uniwersytetu oraz paryskiej Sorbony w dziedzinie studiów historii cywilizacji. Założycielka i długoletnia kierowniczka Biblioteki Polskiej w Montrealu. Urodzona 12-go grudnia 1895r. we Lwowie, spędziła tam swą młodość i ukończyła studia uniwersyteckie oraz kurs pedagogiczny Wyższej Szkoły Muzycznej, w której później wykładała przedmioty teoretyczne i historię muzyki. Po wojnie 1920 r. pracuje jako ochotniczka w Pomocniczej Wojskowej Służbie Kobiet w Białym Krzyżu, którego zadaniem była praca oświatowa wśród żołnierzy: nauka czytania, pisania i podstaw historii polskiej.
W roku 1921 wychodzi za mąż za ppłk. Wacława Stachiewicza i spędza kilka lat w Paryżu gdzie jej mąż jest odkomenderowany na studia w École Supérieure de Guerre. Po powrocie do kraju, zależnie od zmieniających się przydziałów służbowych męża, mieszka kolejno we Lwowie, Warszawie, Wilnie i Częstochowie. Okres lat 1935-1939 spędza w Warszawie, gdzie jej mąż gen. Wacław Stachiewicz pełni funkcję Szefa Sztabu Głównego.
Przez cały ten okres, jest głęboko zaangażowana w pracach społecznych i oświatowych wśród żołnierzy, za które zostaje odznaczona przez rząd Rzeczypospolitej Złotym Krzyżem Zasługi. W 1939 r. odbywa kurs Przysposobienia Kobiet do obrony kraju i z wybuchem wojny, w czasie kampanii wrześniowej pełni służbę w łaczności. Po inwazji bolszewickiej, z trojgiem nieletnich dzieci przedostaje się do Paryża, a po upadku Francji, w niezmiernie trudnych okolicznościach, do Anglii, skąd zostaje wysłana przez władze polskie, wraz z dziećmi, do Kanady. Po ciężkich przejściach, pozbawiona łączności z mężem, bez funduszów i bez żadnej pomocy z zewnątrz, po przeróżnych krótkotrwałych pracach zarobkowych, otrzymuje po roku posadę w International Labour Office (biurze Ligi Narodów) przeniesionym na czas wojny z Genewy do Montrealu.
Pomimo ogromnych trudności potrafiła Wanda Stachiewiczowa siłą swej indywidualności wniknąć jak mało kto z Polaków w społeczeństwo kanadyjskie, nawiązać trwałe przyjaźnie z Kanadyjczykami i wyrobić sobie uznanie i poparcie w sferach uniwersyteckich, rządowych i wśród osób prywatnych. Potrafiła również wychować swoje dzieci na wartościowych i nieprzeciętnych ludzi.
Obok pracy zarobkowej brała czynny udział w pracy społecznej instytucji polskich, a także kanadyjskich. Była współzałożycielką Stowarzyszenia Polskich Uchodźców Wojennych i organizatorką cyklu wykładów o kulturze polskiej na uniwersytecie McGill, które cieszyły się dużą popularnością wśród studentów i szerokiego grona publiczności.
Z jej imieniem łączy się powstanie Polskiego Instytutu Naukowego w Montrealu. Była motorem jego założenia zabiegając u profesora Haleckiego, założyciela P.I.N. w Nowym Jorku, o utworzenie jego oddziału w Kanadzie. Jej wyłączną zasługą było uzyskanie dla Instytutu prestiżowej siedziby na uniwersytecie McGill od rektora tegoż uniwersytetu, co od razu ustawiło polski Instytut na wysokim poziomie instytucji uznawanej przez sfery naukowe Ameryki.
Gdy nastąpiło uroczyste otwarcie oddziału Polskiego Instytutu Naukowego w Montrealu, w jesieni 1943, Wanda Stachiewiczowa zostaje jego sekretarzem generalnym. Zakłada Bibliotekę Polską przy Polskim Instytucie Naukowym i zostaje jej kierownikiem. Mając do dyspozycji bardzo skromne środki, organizuje bibliotekę na zasadzie pracy ochotniczej. Stara się o dary i subwencje, zdobywa fundusze na zakup książek przy pomocy specjalnie utworzonego Towarzystwa Przyjaciół Instytutu, organizuje wystawy, konkursy literackie, kiermasz książki etc.
Jeszcze w czasie wojny zaczyna gromadzić księgozbiór, w którym znajdują się "białe kruki" wzmiankowane w poważnych bibliofilskich pracach.
Rok po roku, przez lata wysiłków, inicjatyw i pracy, zdobywając z trudem fundusze i zabiegając u wydawców o bezpłatne dary, rozwijała bibliotekę, która wkrótce stała się ważną akademicką biblioteką polską, znaczącym w całej Ameryce Północnej niezależnym źródłem prawdy historycznej o Polsce, jej kulturze i sztuce, z której oprócz naukowców i studentów kanadyjskich, najobficiej czerpie grono emigrantów i przybyszów z Polski. Organizacja Biblioteki, liczącej obecnie ponad 42,000 tomów, w znacznej mierze opiera się na personelu pracującym ochotniczo. Wanda Stachiewicz swym ogromnym zapałem, pociągnęła do ofiarnej pracy wiele osób, które przywiązywały się do biblioteki, ceniąc jej wagę, a także atmosferę w niej panującą.
Biblioteka na zawsze pozostanie związana z Jej imieniem. W uznaniu jej zasług, Walne Zebranie Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie w 1984 r. nadało Bibliotece Polskiej w Montrealu nazwę: BIBLIOTEKA POLSKA IM. WANDY STACHIEWICZ
Tragedie rodzinne : zgon męża a wkrótce potem tragiczna śmierć syna Juliusza, profesora wydziału mechaniki Uniwersytetu McGill i w kilka miesięcy później, jedynej córki dr. Ewy Horton, wyczerpały jej siły, ale nie załamały ducha. Niemal do końca życia czynna była w Bibliotece, zaszczepiając młodemu pokoleniu swój zapał do pracy dla kultury polskiej.
Wanda Stachiewiczowa jest autorką licznych artykułów umieszczonych w polskiej prasie emigracyjnej oraz kanadyjskiej, kilku monografii historycznych w języku angielskim, a także wydanych w 1987r. wspomnień Journey, through History - Memoirs, która to książka była subwencjonowana przez kanadyjskie Ministerstwo Wielokulturowości.
Za wybitne zasługi i osiągnięcia w dziedzinie szerzenia kultury polskiej na obczyźnie została odznaczona Krzyżem Komandorskim i Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi, dwukrotnie Złotą Odznaką Kongresu Polonii Kanadyjskiej, oraz Orderem Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
Biblioteka im. Wandy Stachewicz - Polski Instytut w Kanadzie - czytelnia główna.
Polski Instytut Naukowy w Kanadzie powstał w 1942 r., jako oddział Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce. Jego założycielami byli polscy naukowcy przebywający na emigracji, wspierani przez profesora Oskara Haleckiego z Nowego Jorku i światowej stawy neurochirurga dra Wildera Penfielda, prof. Uniwersytetu McGill
Celem Instytutu, który był organizacją autonomiczną i apolityczną Polaków w Kanadzie, była praca kulturalna oraz upowszechnianie w społeczeństwie kanadyjskim historii, sztuki oraz kultury polskiej. Od początku swojego istnienia Instytut ma siedzibę na Uniwersytecie McGill w Montrealu. Pierwszym dyrektorem oddziału został prof. Józef Pawlikowski z Politechniki Montrealskiej, długoletni profesor z Politechniki Warszawskiej. W I 963 r. kierownictwo instytucją przejął Tadeusz Romer, byty minister spraw zagranicznych rządu polskiego w Londynie. Za jego kadencji Instytut usamodzielnił się jako Polski Instytut Naukowy w Kanadzie i znacznie poszerzył swoją działalność.
Początkowo Instytut zaistniał jako Oddział Kanadyjski Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce z siedzibą w Nowym Jorku. Miał on służyć wymianie opinii naukowych między Polakami i Kanadyjczykami oraz występować w obronie wolnej myśli naukowej w Polsce.
W 1976 r. Oddział Montrealski Polskiego Instytutu Naukowego oddzielił się od Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce i zaistniał jako samodzielna instytucja kanadyjskiej wyższej użyteczności publicznej.
Rektor Uniwersytetu McGill oraz rektor Uniwersytetu Montrealskiego zostali honorowymi członkami Instytutu, natomiast profesor Penfield - jego pierwszym prezesem. Rodzima uczelnia profesora Penfielda, Uniwersytet McGill, ugościła nowopowstały Instytut na swoim kampusie, gdzie Instytut miał siedzibę do września 2016 roku.
Zbiory archiwalne Instytutu są raczej skromne i składają się głównie z dokumentacji wewnętrznej, obejmującej działalność Instytutu w latach 1943-2001 oraz dotyczącej działalności członków Instytutu. Do szczególnie cennych należą zbiory kartograficzne, grafiki polskiej, kasety wideo z nagraniami z życia Polonii montrealskiej.
Jednym z najważniejszych osiągnięć Instytutu było doprowadzenie do powstania Biblioteki Polskiej w Montrealu. Jej założycielką w 1943 r. i długoletnim kustoszem była Wanda Stachiewicz, której imieniem nazwano bibliotekę w 1984 r
Zgodnie z prawem autorskim kopiowanie fragmentów lub całości tekstów wymaga pisemnej zgody redakcji.
PORTAL POLONII
internetowa platforma wiedzy o i dla Polonii
W 2023 roku projekt dofinansowany ze środków Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
w ramach konkursu Polonia i Polacy za Granicą 2023
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
Kwota dotacji: 175 000,00 zł
Kwota całkowita: 191 000,00 zł
Portal Polonii (portalpolonii.pl) łączący w swoich publikacjach rezultaty badań naukowych nad polską diasporą z bieżącymi informacjami o działalności Polonii, jest wielopłaszczyznową platformą wymiany myśli i doświadczeń: środowisk badaczy i organizacji polskich oraz polonijnych poza granicami kraju. Dotychczas te perspektywy, pomimo, że uzupełniają się w sposób naturalny, prezentowane były odrębnie. Za tym idzie nowy sposób prezentacji zagadnień związanych z życiem i aktywnością naszych rodaków, potrzebny w równym stopniu Polonii jak i środowisku akademickiemu.
Polonii – co wiemy z analiz badawczych - brakowało często usystematyzowanej, zobiektywizowanej wiedzy na temat m.in. historycznej perspektywy i zrozumienia kulturowych procesów kształtowania się polskich ośrodków na emigracji. Akademikom starającym się śledzić aktualne doniesienia pochodzące od polskich organizacji w świecie, brakowało dotychczas miejsca, w którym na podstawie metodologicznie uporządkowanych źródeł i poddanych krytycznej analizie treści, można wyznaczać trendy i kierunki badań nad Polonią. Dzięki Portalowi Polonii oba wymienione aspekty spotykają się w jednym, powszechnie dostępnym miejscu, tworząc synkretyczną całość, z perspektywą dalszego rozwoju. Portal dostarcza także – co ważne - wieloaspektowej informacji o Polonii rodakom w kraju, wśród których poczucie wspólnoty ponad granicami jest w ostatnich latach wyraźnie zauważalne.
